Tháng ba. Mưa bụi, nắng non với hoa xoan. Một loài hoa cứ lặng lẽ hương trong sự không mong chờ. Bởi cái rét ngọt cứ day dứt rồi dùng dằng chưa chịu hết, màu trời thì đùng đục, lây phây mưa bụi. Ánh nắng non tơ mà hời hợt chưa đủ làm khô những vũng nước nơi sinh sôi loài muỗi đáng ghét.
Hoa xoan còn bị gán oan là tác nhân gây bệnh cho gia súc, gia cầm nên ngày xưa mua lợn giống người ta mách nhau phải tránh mùa hoa xoan. Trẻ con mùa này cũng hay bị bệnh sởi, mụn sởi mọc tím trên màu da xanh xao giống như màu hoa xoan. Khi ấy thóc trong bồ đã vơi cạn gần xuống đáy, lúa xuân chưa qua thì con gái… những ngày gáp hạt thiếu ăn đang ở phía trước với bề bộn nỗi lo toan của người lớn . Có ai mà hoài hơi ngẩng cổ nhìn hoa xoan tím ngát với mùi thơm nồng nồng hăng hắc. Hoa xoan âm thầm nở rồi tàn khơi gợi niềm trắc ẩn mông lung
“Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay
Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy”.
Tháng ba . Ở cái thời cơm có thịt là xa xỉ. Hoa xoan đến ngày thì nở rộ mặc người, có là chờ mong hay hờ hững. Ngoài sân đình cờ phướn bay bay, trống hội thúc giục. Đám rước kiệu sơn son thếp vàng đi trên con đường làng hoa xoan tím bỗng thấy nao nao trong lòng. Cánh hoa mong manh nhỏ bé cứ hồn nhiên tím, thơm nhẹ trong những vòm xanh. Hương hoa xoan nhẹ nhàng thoang thoảng chứ không rực rỡ kiêu sa nhưng cũng đủ làm lòng ta xao xuyến. Hình như gió xuân lay động cho làn hương khẽ chạm vào lòng người một cảm xúc dịu êm
“mỏng manh pha tím
vơi đầy hoa xoan
vẻ đẹp hoang dại
bâng khuâng mùa hương”.
Hương hoa xoan trộn vào hương hoa chanh , hoa bưởi lan tỏa khắp vườn, loang ra đường làng ngõ xóm. Ừ nhỉ, đây một loài hoa nó có như là để đánh dấu, gọi tên tháng, tên mùa. Ngoài đồng, trong ao, ếch nhái chão chuộc tranh nhau gọi bạn uôm uôm, lúa xuân tươi non mơn mởn mướt mắt.
“hương trong gió nồm
thơm trong mưa bụi
hoa rơi rải thảm
diu dàng mùa sang”.
Cuộc sống cứ việc vội còn hoa xoan cứ hồn nhiên mà tim tím. Cây xoan trồng để lấy gỗ làm vật liệu xây dựng. Làng ngày xưa trồng nhiều cây xoan lắm. Xoan trồng trên đường đi lối xóm, cạnh hay ở góc vườn , bờ ao…
Cây xoan trồng bằng quả, đầu tiên người ta chọn hạt để ươm giống, khi có cây con giống thì bứng ra trồng ở những vị trí định sẵn. Trồng cây xoan sao cho khi cây lớn lên không ảnh hưởng đến sự quang hợp của các loài cây khác và nếu bão giông có bị đổ cũng không phá hỏng các công trình xây dựng. Gặp đất màu cây xoan lên nhanh lắm, cành vươn cao tự nhiên, vỏ thân cành màu tím sậm. Làm chỗ đậu cho những con chim chào mào mặc áo thầy tu sáng sớm bảnh mắt đã rao giảng. Đám trẻ trâu rất thích cây xoan, leo trèo chọn lấy cành có chạc hình chữ Y để làm súng cao su.
Những ngày mưa rả rích tháng bảy trẻ con không đi chơi được, ngồi ở hiên nhà, dùng quả xoan làm đạn nhằm bắn thân cây cau đang đứng chịu mưa “ bách phát bách trúng”. Còn nhớ khi tôi đến tuổi mười năm, ông nội trồng một rặng xoan ở bờ ao với dụng ý sau này cho cháu đích tôn làm nhà khi có gia đình riêng. Thật là cảm động, người lớn luôn nhìn xa và lo xa thế đấy. Ngày ấy, thanh niên trước ngày nhập ngũ thường trồng một cây xoan sau vườn nhà như một hình tượng của sự vươn lên dẻo dai bền vững cho cha mẹ nhìn cây đỡ nhớ con đang ngoài mặt trận. Cây xoan ấy được mọi người chăm bón lên xanh, tươi tốt. Lòng người ở nhà cũng vì thế mà an vui với công việc ruộng đồng…
Về mùa Đông cây trút lá trơ cành khẳng khiu. Thầy giáo dạy văn người miền Nam, nói trong quê thầy gọi cây xoan là cây sầu đông; có lẽ vì cây xoan mùa Đông nhìn xơ xác, trơ trụi những cành gày guộc như ốm đói. Ấy vậy mà sang Xuân cây xoan bung lá, trổ hoa, lại tràn đầy sức sống như con gái dậy thì .
Gỗ xoan rất tốt, dẻo dai và bền chắc. Gỗ xoan có vị đắng nên khả năng chống mối mọt cao. Gỗ xoan có độ bền hàng trăm năm nên nó được mệnh danh là “ lim đồng bằng”. Những vật dụng trong nhà được làm bằng gỗ xoan sau khi đã được ngâm đủ ngày trong nước . Bàn, ghế, gường…đều làm bằng gỗ xoan đã xẻ thành từng tấm ván vừa nhẹ vừa bền chắc. Gỗ cây xoan thường dùng làm cột, kèo quá giang có trạm trổ hoa văn mềm mại. Ngày bố mẹ tôi làm nhà đúng vào cái thời gian khó (1968) để mua cặp cây gỗ xoan đều và thẳng làm cặp xà quá giang, phải mất mấy ngày đi xa mãi cuối xã mới chọn được cây ưng ý. Dỗ cho ba đứa con thơ ngủ ngon rồi khép cửa cùng vợ chồng người em họ đi chặt hạ và kéo gỗ về. Hồi ấy phương tiện giao thông hiếm lắm, đến xe cải tiến cũng không có mà thuê nên bố mẹ tôi chọn sông Cái làm đường vận chuyển. Và suốt đêm, bốn người rét mướt kéo gỗ dọc bờ sông hun hút gió Bắc thổi. Đến hai giờ đêm đói quá, mẹ tôi là người chúa sợ ma, cũng phải một mình lần mò trong đêm khuya khoắt về nhà nấu cơm để mang ra tiếp sức đưa gỗ về ngâm trong ao. Sáng hôm sau bố tôi vẫn đi dạy học và mẹ vẫn đi làm bảo đảm đủ ngày công Hợp Tác Xã.
Những ngôi nhà hình hộp như khối bê tông vuông vức hiện nay không cần phải xà quá giang trạm trổ nữa. Đường làng ngõ xóm đổ bê tông phẳng lỳ, vườn ao được bơm cát vào lấp đầy lấy chỗ làm nhà nên cây xoan không có đất “ dụng võ”. Ngày nay, cây xoan thưa vắng lắm, mùa hoa xoan không có mùi thơm nồng nồng hăng hắc thấy nhơ nhớ. Thương một loài hoa nở tím nhắc đúng tên tháng, tên mùa. Tháng ba. Mưa bụi, nắng non và Hoa xoan. Tôi vẫn mong chờ hoa xoan như một người bạn tri âm, tri kỷ với bao nhiêu kỉ niệm thao thiết đầu đời.