Buổi chiều cặm cụi nắng vàng, những giọt hoàng hôn xuyên qua kẽ đá, luồn qua vách lá mà sáng lên trên màu áo chàm của những người Tày đang lom khom làm Then. Tiếng xà tích chạm vào tiếng đàn tính tình tịch u ơ bìa rừng giữ chân những người ở lại Cao Bằng.
Then còn đợi nắng đỏ, Then còn đợi gió xanh, Then còn đợi tiếng xà tích xập xòe, Then còn đợi tiếng đàn tính lập lòe, những biên ải thần tiên. Rồi Then về như nước, rồi Then chảy từ trời, Then dìu cây đàn tính ngồi xuống đây, Then lắc những xà tích xênh xang âm điệu bằn bặt ngả xuống đây, chiếc quạt từ tay người đàn bà Then mở ra phành phạch, loạch xoạch mái đầu, nghiêng nghiêng căn Then phục vụ tổ nghề.
Ai lên Cao Bằng, ai về Cao Bằng, ai ở lại Cao Bằng mà không ngập ngừng hát then – đàn tính, một hình thức sinh hoạt có vị thế quan trọng trong tín ngưỡng của người Tày.
Tôi như người bị bắt hồn, chiều về chập choạng cành phan. Tôi như người mảnh mai khói nhang đợi tiếng quạt phành phạch của người đàn bà Then mà đi mây về gió. Nào ai còn đó thấp thó bìa rừng, hồn ai còn đó tính tinh lưng chừng, tiếng xòe tiếng xoẹt hỏi tổ hỏi tiên, tiếng chòe tiếng choẹt, núi rừng linh thiêng?
Người ta quan niệm, những người hành nghề Then là những người được tổ nghề lựa chọn, họ là “quan dăm” (quan âm), chuyên hành nghề để cứu nhân độ thế. Không biết có phải lý lẽ này mà một ngày ở Cao Bằng, một ngày sống Cao Bằng, một ngày yêu Cao Bằng nếu không thấy điệu tính lời Then thì bạn đã bỏ bê hồn rừng hồn núi ở một chốn nào. Như thế đâu phải ở lại Cao Bằng.
Tôi từng đi bụi bằng xe máy tiến vào con đường Trà Lĩnh – Tổng Cọt nhiều thử thách để đằm sâu hơn vào mảnh đất vùng cao hiểm trở. Làng Tổng Cọt nổi tiếng với cây đa cổ thụ và chợ phiên trâu mỗi sớm cuối tuần. Trong khi đó, con đường vượt đèo Mã Phục, vượt qua Quảng Uyên là lựa chọn của số đông những người ưa thích được khám phá.
Được đánh giá là một trong những con đèo nổi tiếng nhất miền Bắc, đèo Mã Phục sở dĩ có tên như vậy là vì hai bên đường quốc lộ có hai khối đá vôi, thành dựng đứng chầu vào nhau như hai con ngựa nằm phủ phục. Vượt qua những khúc cua tay áo, những dãy núi thâm thấp nối tiếp nhau, phía bên này dốc trải dài những cánh đồng hoa tam giác mạch tim tím vào mùa xuân và những ruộng ngô xanh rì khi hè tới.
Cao Bằng như một niềm đam mê bất tận, ủ những buổi chiều vào muối, đằm những đêm hồng vào than, và những âm thanh đàn tính rủ rê khói nhang về chầu tiếng xập tiếng xeng, những mái đầu ngoăn ngoắt, những tay quạt thoăn thoắt, tung lên bùa mê.
Then có nhiều nghi lễ, cũng tùy vào yêu cầu của gia chủ mà thầy Then thực hành nghi lễ để giúp gia chủ cầu bình an. Nhiều loại nghi lễ của Then bao gồm: Then cầu an giải hạn (thường diễn ra vào dịp đầu năm); Then nàng hang, (thường diễn ra vào dịp trung thu); Then cúng mụ, (diễn ra vào dịp cúng đầy tháng); Then thôi tang; lẩu Then, đây là nghi lễ lớn nhất của nhà Then… Lẩu Then có nhiều loại, lẩu Then khai quang, lẩu Then tăng sắc, lẩu Then khao quân, lẩu Then cáo lão.
Một lễ Then, quân Then phải trải qua nhiều cung cửa để đi từ gia đình chủ lễ lên trình diện Ngọc Hoàng: thổ công, thành hoàng, táo quân, tổ tiên, pháp sư, cửa tướng, đường ve sầu, cửa do người làm Then không thành cai quản (khau khắc khau hai…
Tôi ở lại Cao Bằng một dịp mãn xuân năm ấy, vùng núi cao Đông Bắc giáp với cao nguyên đá Hà Giang, Tuyên Quang, Bắc Kạn, Lạng Sơn. Giữa những giao thoa của rừng, giữa những âm ba của đất, điệu tính lời then dẫn tôi về những đêm sâu chất ngất, những linh thiêng ẩn dật, mê hồn đàn tính, mê hồn những người đàn bà Then, những người đàn ông Then.
Nhìn quanh đây, rừng mở cửa rừng, núi mở của núi, đất mở cửa đất và tiếng đàn mở cửa cho những linh hồn trở về. Này hồn về đâu, này hồn đi đâu, này hồn nằm đâu, này hồn ngủ đâu, mà tiếng xà tích xập xòe, mà tiếng đàn tính minh minh u u buộc lấy câu hát Then len lỏi vào chiều phiêu diêu vào đêm?
Ở lại Cao Bằng. Ở lại Bản Giốc, ở lại dòng thác, ở lại nơi nào tâm tư tháng ngày qua cầu Bằng Giang ngược về Hòa An. Có những buổi chiều sương mai chờ ai chân ruộng đỉnh đèo, tôi lo xo hơi núi, tôi lụi cụi tiết rừng, tôi ngập ngừng đầu bản, mà nghe tiếng đàn, mà nhìn điệu Then, ngỡ mình như khói bay lên mon men.
Những đêm rừng chập choạng. Con ma ngân nga bìa núi. Chiếc áo chàm đen của người Tày lại choàng lên những điệu hát cổ, tiếng quạt thoạch thoạch, tiếng đàn tính tinh, tiếng xà tích leng pheng, tiếng người ngú ngớ. Tôi nhập mình vào bóng đêm, tôi nhập hồn vào đội quân Then, mà băm bổ núi rừng. Bước chân chẳng còn ngập ngừng, tôi co lên và chạy. Nào ai đàn tính, nào ai hát then, nào ai bỏ những bon chen, cành phan phần phật, đêm về như mật, đêm gật đêm gù. Hồn tôi đã lú. Ơ Cao Bằng ơ. Hồn tôi đã cũ. Ơ Cao Bằng mơ…