Mỗi khi có chuyện không vui tôi lại tìm về sông. Nhà tôi cách sông Lèn hơn cây số. Tôi lấy xe đạp ra, đạp qua cánh đồng, qua phố đông mênh mông dòng người xuôi ngược. Tôi có cảm giác những người đi trước, đi sau, đi ngang và đi qua mình, ai cũng có những nỗi buồn nhân sinh trong đôi mắt, trên khuôn mặt và được giấu kín bởi những đôi môi im lặng, bởi những vòng quay bánh xe cao thấp, to bé, nhanh chậm trên đường. Có phải ai cũng chịu tổn thương hay do tôi giàu trí tưởng tượng mà nghĩ việc bao đồng? Có phải tại lòng tôi không vui nên thấy người nào cũng mang nét hờn tủi, để bản thân bớt lẻ loi, vơi ngậm ngùi? Có lẽ bởi khi yếu mềm con người thường mong sự đồng cảm, sẻ chia. Và tôi cũng không ngoại lệ.
Tôi dựng xe trên bờ và ngồi xuống, ngắm sông. Sông lúc nào cũng mênh mông tưởng không biên giới, từng lớp sóng đục ngầu rủ nhau tan loãng, lớp trước khuất là lớp sau hiện, cứ thế bất biến, cứ thế luân hồi theo thời gian. Có một số lớp sóng gần bờ, cố trườn mình ra chạm vào gầm những mảng bè luồng ngâm rồi mới khuất khỏi tầm nhìn, làm bạn cùng không khí, trở thành một phần của hư vô. Những bè luồng này được chở từ những cánh rừng miền ngược. Có thể là từ Quan Hóa, Lang Chánh, Ngọc Lặc chở xuống, cũng có khi là ở Quan Sơn, Thường Xuân, Bá Thước, Cẩm Thuỷ đưa về.
Luồng được buộc với nhau bằng sợi dây lạt nứa rất chắc, nối từ cây nọ sang cây kia, rồi kết thành từng mảng bè luồng, tháng ngày ăn ở cùng sông, đến khi có khách hài lòng mà mua. Sông và Luồng cứ thế vui đùa. Sông thả sóng, sóng tan vào trong chân luồng, luồng nhận quà của bạn mà gập ghềnh lên xuống những dao động nhỏ, người vô tâm lướt sơ qua sẽ không nhận ra sự chuyển động thoáng qua rất nhanh ấy. Từng đợt sóng qua luồng vẫn vậy. Sóng lớn hay nhỏ, nhiều hay ít đâu quan trọng gì. Vì luồng đã quen thích nghi với môi trường mới. Lại nhớ đến câu ca dao cũ nhưng không bao giờ lạc hậu của các cụ “ ở bầu thì tròn, ở ống thì dài”. Chỉ với tám chữ ngắn mà lượng thông tin ẩn, nếu viết và diễn ra cũng ngang bằng một cuốn sách.
Nhìn những con sóng nối nhau trùng điệp, triền miên ấy, tôi liên tưởng đến những người đàn bà đi cào hến sông. Cào hến là một nghề rất vất vả vì phải ngâm mình trong nước, luôn sũng ướt nửa thân dưới. Ngày mưa thì họ dầm mưa, ngày nắng thì họ đội nắng. Mưa mưa nắng nắng với họ là chuyện vặt vãnh mỗi ngày. Mưa nặng thêm hạt hay nắng gắt hanh hơn thì cũng giống như nấu cơm thêm chút gạo. Chẳng sao cả. Giống như cây luồng đã ngập nước có thêm sóng mà thôi.
Với những người đàn bà vất vả nhiều hơn cơm ăn ấy, thì thời tiết thấm gì đâu so với việc con đau thiếu thuốc, hay cuối hạn rồi mà con chưa có tiền đóng học. Cái nặng nhọc thể xác, sao đau bằng ánh mắt tủi thân thua thiệt, bị bạn bè khinh miệt vì áo quần bẩn rách, cặp hư sách thiếu… của con mình được? Nên dù ốm hay khoẻ, dù nắng hay râm thì họ vẫn âm thầm cào hến, lặng lẽ cùng những mênh mông sông dài mà tồn tại, mà hy vọng ngày mai con sức dài vai rộng, đi xa vươn cao, đừng cúi đầu nhìn nước như đời bà, đời mẹ nữa. Sông hiền lành đưa những ước mong ấy chảy đi, qua núi đồi về biển rộng. Sông tạo sóng, sóng mong manh ngắn ngủi đời mình.
Nhưng trăm ngàn triệu triệu con sóng nối tiếp nhau, con sóng trước vừa tan, con sóng sau lại căng tràn sự sống, sóng nối sóng, sóng đưa nhau về vô tận, sóng nối nhau ra đại dương mênh mông. Những ước mơ bao đời của từng lớp người sông nước cũng vậy. Đời các cụ mơ đời ông bà khá giả, đời ông bà mong bố mẹ bay xa. Rồi đời bố mẹ ước con mình đi ra khỏi kiếp đập va sóng nước. Và đời con đã hoàn thành nguyện ước của bao thế hệ. Nhìn cô gái vừa từ trường đại học quốc gia về thăm nhà, lại khoác bộ quần áo cào hến ra sông cùng mẹ, tôi cảm thấy hổ thẹn cho bản thân mình. Cô là nhánh sông đã vượt bao hành trình khắc nghiệt về biển. Còn tôi vẫn chỉ là những con sóng triền miên lội quãng sông làng.
Giữa dòng là vài nhánh lục bình đang trôi, thỉnh thoảng lại bị sóng do những thuyền máy chạy qua đánh dạt ra xa một chút. Đời lục bình, phận ngư dân là hai khái niệm gần như là tài sản của sông. Trôi cùng bồng bềnh mây nước, đặt cược đời vào thời tiết, chỉ biết cầu mưa gió thuận hoà để an nhiên đi qua ngày tháng. Neo hy vọng vào nắng và gặt thất bại khi sông thất thường trở lũ cuộn bão. Lục bình tả tơi, tàn rữa. Người thì thiệt mạng, mất của. Cầu cho quanh năm sông cứ hiền hoà chơi cùng luồng, mong cho những con sóng mãi dịu dàng bé nhỏ, đừng đục ngầu bọt sủi đày nhau.
Thỉnh thoảng lại có một số túi bẩn và rác thải không rõ nguồn gốc, rác theo dòng lướt sóng mà trôi. Đôi lần có những người nhảy cầu, nhờ sông kết thúc những điều không thể nói. Và nước thải ở vài cơ sở sản xuất tư nhân nhỏ lẻ cũng góp phần làm sông tanh bẩn, đục ngầu. Sông nhận tất cả, nhẫn nại gột rửa, tự mình thanh lọc, đẩy đi hoặc nhấn chìm tất cả xuống đáy, lấy cát lấp lên chờ thời gian gột rửa.
Như ngày xưa sông đã tự lấp những vết toác da thịt mình do bom đạn gây ra. Bao nhiêu người ngã xuống khi đang vá cầu, khi đang chở quân lương trên chiếc xe thồ đạp huyền thoại, đã ghi vào lịch sử sự kiên trung anh hùng của người Thanh Hoá nói chung và Hà Trung nói riêng. Bao nhiêu máu, thịt da và nước mắt sông đã nhận, bao nhiêu đau hận tủi hờn, bao nhiêu nỗi thương niềm nhớ đã đổ vào sông. Nếu sông không tự gột rửa lọc trong, thay dòng … thì sông không còn xanh trong dịu dàng đến ngày nay nữa. Sông cũng chẳng ngọt lành dâng chất bật xanh đồi bãi ruộng nương. Bao máu xương… sông đã nhận ấy, phù sa đã quyện hoà mà đỏ. Bao rác rưởi nhân sinh, sông giữ đáy lòng mà thanh lọc hôi tanh thành một thứ mùi riêng, chỉ sông mới có.
Sông như một người đàn bà đi qua đau thương đã trở nên mạnh mẽ. Trải qua thống khổ tận cùng đã hiểu được bản chất nhân gian, không oán than số phận, không giận kẻ đánh mình, thôi bất bình tính toán so đo với những người may mắn hơn bản thân. Và đặc biệt họ biết mở rộng chân tình, đem bao dung vào nhân thế, đem thiện lành cùng niềm tin về ngày mai lung linh đến với mọi người. Sông đã chảy đi những đục ngầu đen thẳm. Sông đã giấu đi rác rưởi hôi tanh mà dâng đời chút đẹp mong manh tim tím lục bình.
Tôi sẽ học sông, rũ bỏ sân hận đã trút lên tâm mình mà an vui thế tục. Xin sông những con sóng an dịu làm tài sản cho muôn đời sau thừa kế. Xin sông mãi ngọt lành xanh biếc bãi nương cho cháu con tận hưởng. Và xin sông sự yên bình lặng lẽ ngút ngát mênh mông trường tồn với thời gian, để cuốn đi tất cả sân tham mọi thời, mọi người.